'De onverschilligen' door Aster Glückmann

De onverschilligen

Leven is medeleven. Zonder medeleven verliest een mens elke vorm van menselijkheid. Wie zich niet kan verplaatsen in het lief en leed van zijn medemens, leeft geen vol leven en is vooral gericht op het eigen overleven. Medeleven of empathie is het vermogen om zich in de gedachten- en belevingswereld van anderen te kunnen inleven. Het wijst op een minimale betrokkenheid op anderen. Medeleven is dus niet hetzelfde als medelijden of compassie. Medelijden is een droefheid voelen bij het verdriet van een ander. Medeleven is breder, het is zich kunnen verplaatsen in het leven van een ander.

Het tegendeel van medeleven is apathie of onverschilligheid, het gebrek aan emotie, motivatie of enthousiasme, het niet geven om iets of iemand. Wie onverschillig is, heeft zich ontkoppeld van zijn medemens en zijn omgeving. De onverschillige heeft zichzelf gereduceerd tot een biologische entiteit die enkel gericht is op geld en genot. Een navelstaarder die slechts de nodige attentie kan opbrengen voor zijn eigen persoon.

Niemand heeft de apathie zo treffend omschreven als Alberto Moravia in 1929 in zijn debuutroman “De Onverschilligen”. Het verhaal speelt zich af in een rijke Romeinse familie aan de vooravond van het fascisme. De moeder Mariagrazia is een zelfingenomen weduwe met weinig andere interesses dan haar eigen comfort en luxe. Zij heeft vijftien jaar geleden Leo, haar minnaar, afgesnoept van haar beste vriendin Lisa en ze verdenkt Leo opnieuw achter haar vriendin aan te gaan. In werkelijkheid heeft Leo een oogje laten vallen op haar 24 jarige dochter Carla, een verwend nest die uit verveling op de avances ingaat. Haar 20 jarige zoon Michele die alles op afstand opvolgt, slaagt door zijn eigen desinteresse en gevoelloosheid er niet in de situatie te veranderen en wraak te nemen op Leo. Uiteindelijk berusten alle personages in hun onverschillig bestaan en de alledaagsheid van hun kleine universum. Ze lukken er niet in om hun lege bestaan te veranderen en hun uitzichtloze levens zin te geven.

Moravia had met zijn roman aanvankelijk geen maatschappij- of politiek-kritische intenties, maar schetst met zijn boek wel een bijtend realistisch beeld van de Italiaanse middenklasse. Het boek is later door het fascistische regime verboden omdat Moravia haarfijn de vinger wist te leggen op die zwakke plekken in de samenleving waar het fascisme ongemerkt wortel kon schieten. Moravia beschrijft hoe een cynische mentaliteit zich als een gif verspreidt onder het volk en haar moreel impotent maakt. De onderwerping van de Italianen werd daardoor kinderspel. Mussolini’s heerschappij berustte niet alleen op de gewelddadige onderdrukking van de politieke oppositie, maar vooral op de onverschilligheid van een groot deel van de bevolking.

Net als toen zijn mensen vandaag onzeker geworden onder invloed van ontwikkelingen waarop ze geen greep hebben, en zijn ze ervan overtuigd dat de politieke elite heeft gefaald. Het politiek immobilisme van de afgelopen decennia heeft mensen verweesd en ontwricht achtergelaten. De lokroep van extreemrechts is aantrekkelijk geworden. We worden geregeerd en geleid door genadeloze bullies en trollen. Cynisme viert hoogtij. Het gevolg is een verharding van het maatschappelijk vertoog en een verdere ontwrichting van de samenleving. Mensen zoeken steeds meer hun toevlucht in een collectieve identiteit en fanatisme. Er is geen ruimte meer voor nuance, laat staan voor medeleven. Elk pleidooi voor menselijkheid wordt met haatmails en doodsbedreigingen bestookt door mensen die keihard roepen dat zij ‘niet gehoord’ worden, maar inmiddels het debat en de politiek domineren. Want wie de reactionaire visie van de trollen en hun leiders niet deelt, moet zwijgen en apathisch ondergaan. Elke vorm van medeleven wordt immers als een zwakte voorgesteld.

Racisme, antisemitisme, uitsluiting en de uiteindelijke ontmenselijking van de ander kan alleen als we onze menselijkheid verliezen. Empathie, de echokamer van de menselijke ziel, is wat ons als mens verbindt met andere mensen. Het is de spiegel waarin we de ander als onszelf zien. Zonder medeleven geen menselijkheid. Gelukkig zijn er altijd mensen die tot in hun diepste wezen weten wat onrecht en menselijkheid is. En zich blijven inzetten voor de zwakkeren, de minstbedeelden en de uitgestotenen van deze wereld. De vaandel van de internationale solidariteit hoog houden. Zij zijn niet de onverschilligen.

Aster Glückmann