Interview met auteur Sarah De Vlam over haar opmerkelijke boek 'Passage Pyreneeën'

Wat heeft jou ertoe aangezet dit ongekende hoofdstuk uit onze vaderlandse geschiedenis op papier te zetten?

Het verhaal zelf ben ik toevallig op het spoor gekomen toen ik in een piepklein museum in de Pyreneeën –waar ik woon- ontdekte dat er tijdens de Tweede Wereldoorlog een honderdtal Belgen opgesloten waren geweest in een cel in het stadje Sort. Zo leerde ik het grotere verhaal kennen: dat van 80 000 Europese vluchtelingen die tijdens WOII clandestien door Frankrijk naar het neutrale Spanje waren gevlucht. Daaronder bevonden zich veel Belgen en Joden. Toen ik op zoek ging naar literatuur over dat thema, stelde ik vast dat daar geen grondige literatuur over bestond, alleen fragmentarische. Dit vluchtelingenverhaal behoort dus niet tot het collectieve geheugen. Daarom besloot ik deze vluchtelingengeschiedenis zelf onder de loep te nemen. En dat was de start van een lange reis. Toen het Vermeylenfonds het licht op groen zette om het onderzoek naar die Belgische vluchtelingen te steunen, was dat voor mij een grote opsteker. Maar ik wilde het verhaal ook kaderen in de actuele vluchtelingenkwestie. Vluchten is immers universeel en van alle tijden, er is niets onnatuurlijks aan en toch is het geforceerd. Ik zie het als een uitspatting van ongelijke verhoudingen. In de Tweede Wereldoorlog was dat een ongewilde bezetter tegenover een onderdrukt volk. Maar in essentie gaat het altijd over een dominante kracht die misbruik maakt van haar macht, of dat nu politiek of economisch is. De vluchtelingen zijn en waren daar wellicht nog meer het slachtoffer van omdat hun identiteit ‘waardeloos’ werd. Het is zoals in het lied van Manu Chao ‘Clandestino’, ze worden ‘geesten in de stad’, ze worden ontmenselijkt.

In jouw boek komen enkele krachtige getuigenissen aan bod, verhalen van moed en doorzettingsvermogen. Wiens verhaal heeft op jou persoonlijk het meest indruk gemaakt?

Ik heb heel veel waardering voor de drie mensen die me hun verhaal persoonlijk hebben gebracht, zonder voorkeur. Ook andere personages in het boek vond ik enorm moedig. De Belgische vrouw Louisette Carlier smokkelde bijna 1000 Belgen naar veiligere oorden. Ideologisch gezien sta ik ver van haar af, zij behoorde tot een verzetsgroep die een autoritaire staat voorstond met veel macht voor de koning. Maar wat ze heeft verwezenlijkt wekt veel bewondering. Ze bekocht haar daden in een Duits concentratiekamp en werd gemarteld. De heldenstatus van sommige vluchtelingen, verzetslieden of mensen die voor een ontsnappingslijn werkten, mag niet overroepen worden. Maar daar gaat het ook niet over. Zij mogen wel aandacht krijgen. Je moet het maar doén! Ik leerde dat de Belgische vluchtelingen patriottisch waren, niet per se rasechte democraten. De Joden vluchtten voor de Jodendiscriminatie van het moment, niet voor de Holocaust, waar zij toen geen informatie over hadden, op geruchten na. Verhalen en mensen worden soms verheerlijkt of vanuit de kennis die wij nu hebben bekeken. Ik heb dat proberen vermijden in Passage Pyreneeën. De vluchtelingen zijn voor mij allemaal mensen, ongeacht hun ideologie of overtuiging, die een moeilijke en moedige beslissing hebben genomen.

Jij hebt zelf de vluchttrajecten verkend die de vluchtelingen tot Spanje leidden. Hoe heb je dat ervaren?

Dat was telkens enorm ontroerend. Vanuit het vluchtelingenkamp van Rivesaltes – nu een Memorial - kan je de Spaanse grens, toen symbool voor de vrijheid, van op afstand zien. Dat moet een enorme kwelling geweest zijn voor die mensen. Ik ben ook eens gaan kijken naar de bergen die Pola, de Joodse vrouw uit Antwerpen, zwanger is overgestoken. Die zijn van een ongelooflijke hellingsgraad. De bergen worden vaak verheerlijkt, maar geloof me, als je zoals in de barre winter van 1942-43 cols van 3000 meter over moet met de Gestapo in de achtervolging, dan loop je allesbehalve in een idyllische postkaart.

Er zijn duidelijke parallellen tussen de situatie van de vluchtelingen toen en nu. Toch lijkt er hierover amper een historisch besef bij de bevolking te bestaan. Welk advies zou jij de meer welwillende politici meegeven om hen te helpen dit euvel recht te zetten?

Ik denk al lang dat het vak geschiedenis herbekeken moet worden. Het is achterhaald om het chronologisch te brengen. Een getuige die in het concentratiekamp van Mauthausen heeft gezeten vertelde me: ‘pas in het zesde middelbaar belanden de jongeren in de 20^steeeuw. Door tijdsgebrek geraken ze vaak niet tot aan de Tweede Wereldoorlog. Als ik hun mijn verhaal kom doen, kunnen ze niet geloven wat ze horen. Ze hebben geen achtergrond.’ Ik weet niet of dit helemaal correct is, maar ik ben het eens met de getuige dat geschiedenislessen moeten vertrekken vanuit het heden en geen reconstructie van de Europese grootsheid, de Belgische natie of de Vlaamse identiteit moeten zijn. We moeten eerlijker onderwijzen over ons eigen verleden. Als we de vluchtelingen van vandaag kunnen bekijken vanuit een oprecht perspectief, namelijk dat we als Belgen ook vaak uit armoede, en omwille van religie en oorlog zijn gevlucht, dan creëer je meer empathie.

Het vluchtverhaal van vele Belgen start op 10 mei 1940, de dag van de Duitse invasie. Exact op die dag vond zeven jaar eerder de beruchte boekverbranding op de Bebelplatz in Berlijn plaats. Welk ooit gecensureerd boek ligt jou nauw aan het hart en waarom?

Ik heb nooit het gevoel gehad dat ik een boek niet kon lezen, op enkele pornografisch getinte strips van mijn vader na 😊. Jouw vraag brengt me wel bij een boek dat een enorme impact heeft gehad, Fahrenheit 451 van Ray Bradbury. Dat speelt zich af in een in een hyper-gecontroleerde en hoogtechnologische samenleving waarin jacht wordt gemaakt op boeken en boekenlezers. Fahrenheit 451 is de temperatuur waarop papier in brand schiet. Het hoofdpersonage, een brandweerman die aanvankelijk zonder moreel besef deelneemt aan die boekenverbranding, ziet beetje bij beetje in hoe de mensheid is gemechaniseerd en haar vrijheid is verloren. Een akelige sciencefiction uit 1953 die vandaag pijnlijk actueel is. Maar ik wil voorzichtig optimistisch zijn. De mensheid heeft naast de gruwel die ze veroorzaakt heeft ook prachtige dingen gedaan. Ik hoop alleen dat de balans in die richting verder gaat.