Jos Verdegem in perspectief

Waarom bepaalde kunstenaars onterecht lang onderbelicht blijven, is een van de grillen van het lot. De tijdsgeest zit hen niet mee en de poortwachters van dienst hebben net die andere kunstenaars op hun radar staan. Niet zelden duurt het decennia, soms eeuwen, vooraleer de kunstenaar zijn plaats krijgt binnen de kunstcanon.

Iemand met een mooie staat van dienst wat betreft het in de kijker zetten van minder bekende kunstenaars is Willem Elias. Met zijn tweedelige Aspecten van de Belgische kunst na ’45 gaf hij een ruim overzicht van de verschillende kunststromingen en plaatste deze in een internationale context. Bekende en minder bekende kunstenaars kregen er hun plaats. Geen populariteitsstrijd hier, alleen artistieke merites werden in beschouwing genomen bij de selectie. Voor wie zich wil verdiepen in de Belgische kunst van de afgelopen eeuw, blijft dit, twee decennia na publicatie van het eerste deel, nog steeds een must-read.

In 2015 verscheen dan Camille D’Havé & La Relève, de eerste monografie ooit over deze eigenzinnige schilder die al te lang in de schaduw van ‘partners in crime’ Roger Raveel en Jan Burssens is blijven staan. En nu is het de beurt aan diens leermeester en geestelijke vader om in de kijker gezet te worden door Willem Elias. Met Jos Verdegem in perspectief presenteert hij ons een rijke en prachtig geïllustreerde monografie die alle facetten van het werk van Verdegem in kaart brengt.

Dat Willem Elias nog eens een boek ging schrijven over Jos Verdegem stond in de sterren geschreven. Hij was immers vriend aan huis bij de familie Elias. Voor kunsthistoricus Hendrik Elias, Willems vader, was hij een ‘soort geestelijke vader-vriend’ en zelf beschouwt Willem Elias hem als zijn ‘geestelijke grootvader’. “Zijn kritische geest heeft ongetwijfeld de mijne aangescherpt.” Met dit boek hoopt hij de nieuwsgierigheid aan te wakkeren naar het verscheiden oeuvre van Verdegem.

Jos Verdegem werd op 3 mei 1897 geboren en groeide op in de Muide een Gentse arbeidersbuurt. Van tot 1914 volgde hij les aan de Academie van Gent, eerst bij Frits Van Den Berge en later bij George Minne. Tijdens WOI maakte hij deel uit van de ‘Section artistique de l’Armée’. Deze kunstcompagnie had als taak het frontleven te tekenen en schilderen. Van 1922 tot 1929 verbleef hij in Parijs, om daarna terug te keren naar Gent. Om in Parijs rond te komen werkte hij als knecht in het circus. Een levenslange liefde voor clowns en circusartiesten vertaalde zich in talrijke werken. Vanaf 1932 was bij professor aan de Gentse academie. Door flink wat van zijn oud-leerlingen werd hij op handen gedragen.

Twee wereldoorlogen en de crisisjaren ertussenin maakten het hem helaas niet gemakkelijk om een succesvolle kunstenaarscarrière op te bouwen. Ook zijn liefdesleven liep niet over rozen. Zijn eerste vrouw, Alice Rigoley, stierf in het kraambed en zijn tweede vrouw, oud-studente Elza Vervaene, ging ervandoor met de filosoof Henri Maldiney. Op 15 september 1957 stierf hij aan de gevolgen van longkanker.

Jos Verdegem was een kind van zijn tijd. Na WOI brak een tijd aan van heropbouw, wat zich ook uitte in de kunstwereld. Vanaf de jaren 20 kreeg je een terugkeer naar een meer realistische aanpak in de schilderkunst. De Neue Sachlichkeit toonde de lelijke kant van de realiteit, de werkelijkheid werd gepresenteerd met een nietsontziende scheut maatschappijkritiek. Het surrealisme koos dan weer voor een ideële realiteit, de weergave van onze gedachtewereld. In de Sovjet-Unie kreeg het socialistische realisme de bovenhand. Kunst stond daar in dienst van de revolutie. Buiten het surrealisme kon je deze realistische tendensen bezwaarlijk avant-gardistisch noemen. Pas na de Tweede Wereldoorlog werd de avant-gardistische speeltuin terug geopend.

De keuze voor een realistische aanpak, ook door Verdegem gemaakt, is niet de meest gemakkelijke. De kunstenaar is immers altijd gedoemd te falen als hij nastreeft de werkelijkheid picturaal uit te drukken. Het mimetische ideaal is niet meer dan een fata morgana. Een realistische weergave houdt altijd een reductie in, onderhevig aan de grillen van tijd en cultuur. Dat hoeft de pret niet te bederven. Uitmuntende kunstenaars slagen erin prachtig te falen.

De stijl van Verdegem is duidelijk herkenbaar en wordt gekenmerkt door een meesterlijke tekenvaardigheid. Eens terug uit Parijs ontwikkelde hij een eigen plastische taal. Hij had evengoed net als zijn Vlaamse generatiegenoten het pad van het plattelandsexpressionisme kunnen bewandelen. Maar hij was een stadsjongen en paste bovendien voor de overdreven vervormingen die eigen zijn aan deze stroming. Dan was Rubens meer een inspiratiebron, wiens monumentalisme ook in Verdegems werk te herkennen valt. Nog frappant zijn het gebruik van diverse experimentele technieken zoals collage, montage en complexe mengtechnieken alsook het gebruik van close-ups en aparte perspectieven.

Naast een biografische schets en een stijlanalyse presenteert Willem Elias in 7 hoofdstukken de verschillende leidmotieven die terug te vinden zijn in het eclectische werk van Jos Verdegem. Naast het reeds aangehaalde oorlogsgeweld, zijn fascinatie voor het circus en artistieke interesse in stedelijkheid, vielen de keuze voor karakterkoppen als weergave van de condition humaine op, zijn stillevens die al eens durven te flirten met het abstracte en zijn gevoelige benadering van het vrouwelijke lichaam. Tot slot gaat de auteur dieper in op de vorm- en kleurexperimenten in het latere werk van Verdegem.

Of de kunstenaar op termijn de maatschappelijke erkenning krijgt die hij verdient blijft nog koffiedik kijken, maar met Jos Verdegem in perspectief zet Willem Elias een stap in de goeie richting. Hij slaagt met verve in zijn opzet het verscheiden oeuvre van Verdegem inzichtelijk te maken. Zowel stijlkenmerken als leidmotieven worden helder behandeld en de rijke en intelligente keuze van de getoonde werken maken deze elementen ook visueel bevattelijk.

Dit boek is geen eindpunt in de bekendmaking van het oeuvre van deze intrigerende kunstenaar. Op de zolder van zijn vader vond Willem Elias de persoonlijke documenten van Jos Verdegem. In een volgend boek zullen deze, samen met verder archiefonderzoek, behandeld worden om de persoonlijkheid van Verdegem in al zijn facetten te belichten. Iets om naar uit te kijken.

Tom Cools 

Jos Verdegem in perspectief. 1897-1957

Willem Elias

Artha / art & heritage books 

2024