Kati Verstrepen: "We zetten mensenlevens op het spel, jagen mensen de dood in, omdat we denken dat we het niet aankunnen. Zogezegd omdat de publieke opinie dit vraagt."

Ontmenselijking (dehumanisering) komt in onze maatschappij het meest zichtbaar tot uiting in onze verhouding tot vreemdelingen en minderheden. Maar we krijgen er allen wel eens mee te maken, wanneer we een wachtende zijn in een lange rij, een nummer aan een loket, een dossiernummer in een database. We spraken hierover met Kati Verstrepen, advocaat en voorzitter van de Liga voor Mensenrechten.

 Als we iemand interviewen rond ontmenselijking, dan zouden we bij de voorzitter van de Liga voor Mensenrechten aan het goede adres moeten zitten. Kunt u kort schetsen waar de Liga voor staat en welke acties ze onderneemt?

Kati Verstrepen: “Wij zijn een vrij kleine organisatie en werken rond het thema bescherming van mensenrechten. Er zijn veel mensenrechten en ze worden vaak bedreigd, dus kiezen we jaarlijks een thema waarrond we vooral werken. Mensenrechten hebben een impact op iedereen en op de maatschappij als geheel. We willen daar rond bewustzijn creëren, een maatschappelijk draagvlak. We willen ook dat de aantasting van mensenrechten ophoudt en dus proberen we het beleid te beïnvloeden zodat de nodige maatregelen worden getroffen. We ondernemen ook soms juridisch actie.

Vorig jaar was ons thema ‘vrijheid en veiligheid’. Het idee leeft in onze maatschappij dat onze veiligheid ernstig bedreigd wordt - denken we maar aan terrorisme – en dat we voor een betere bescherming gerust een stuk vrijheid kunnen opgegeven. Dat leidt tot veel inbreuken op de privacy die zogezegd nodig zijn voor de veiligheid. Maar vrijheid versus veiligheid is een valse tegenstelling, het is én vrijheid én veiligheid. Meer respect voor de mensenrechten betekent meer vrijheid en meer veiligheid.”

Is er een toename van identiteitsdenken, van zich identificeren met een groep en zich afzetten tegen wie vermeend anders is: minderheden, vreemdelingen, vluchtelingen?

“Heel zeker, denken we maar aan hoe er over migratie bericht wordt. Er is polarisatie, we zien het wij/zij denken in woord en beeld. Vorig jaar hebben een duizendtal academici nog een brief ondertekend, gericht aan Staatssecretaris voor Asiel en Migratie Theo Francken, om de dehumanisering van ‘de Ander’ en de beperking van de vrije meningsuiting aan te klagen. Je kunt bij migratie bv. over een migratiestroom spreken, een neutrale term. Maar in de pers lezen we over ‘een tsunami van vluchtelingen’. Een aantal maanden geleden kopte De Standaard nog ‘Palestijnse exodus naar België’. Dat zijn geen neutrale termen. Daardoor dehumaniseren we, zien we enkel nog het collectieve waar het individu in opgeslorpt wordt. Bij migratie zien we meestal beelden van immense groepen op de vlucht, met de nadruk op ellende. Zelden wordt eens een positief beeld geschetst, zoals van een Afghaans meisje dat de Taliban is kunnen ontvluchten en nu hier kan studeren.”

Wordt rond migratie niet bewust een politiek van afschrikking gevoerd, waarbij het feit dat mensen op de Middellandse Zee verdrinken als waarschuwing geldt voor de volgende lichting nieuwkomers om hun geluk elders te zoeken?

“Ik ben er zeker van dat de Europese politiek ten aanzien van de vluchtelingen via de Middellandse Zee als doel heeft mensen af te schrikken. De Europese politici kennen de toestanden in de vluchtelingenkampen, sommige parlementsleden hebben ze al bezocht. We weten het allemaal. En toch is een resolutie, die de reddingsoperaties in de Middellandse Zee veiliger en humaner moest maken, in het Europees Parlement in oktober verworpen. We zetten mensenlevens op het spel, jagen mensen de dood in, omdat we denken dat we het niet aankunnen. Zogezegd omdat de publieke opinie dit vraagt.

Ook hoe mensen in gesloten centra behandeld worden is werkelijk hallucinant. Dat gaat niet om misdadigers, die mensen hebben niks verkeerd gedaan. Het zijn alleen maar mensen die administratief niet in orde zijn, die niet de juiste stempel of papieren hebben om hier te zijn. Ze kunnen tot acht maanden in een gesloten centrum worden opgesloten. In de meeste van die centra gebeurt alles in groep. Mensen staan samen op, nemen een douche, ontbijten en gaan dan naar de ontspanningsruimte – in de praktijk is dat TV kijken. Ze slapen in slaapzalen met bedjes naast en boven elkaar. Nooit kunnen ze zich eens afzonderen, nooit zijn ze eens alleen. Er heerst een hels kabaal, met allerlei talen die door elkaar heen worden gesproken. Allen bevinden ze zich in een toestand van permanente stress wegens de onzekerheid, allen hebben ze redenen om niet naar de plaats waar ze vandaan komen terug te keren. Je hebt er niets: geen boeken, mobiele telefoons kunnen enkel indien ze geen camera hebben, er is geen internet. Je bent er afgesloten van je familie, zonder gsm kan je hen niet verwittigen. Veel mensen die uitgewezen worden, krijgt men bovendien niet gerepatrieerd. Eigenlijk is het verbazend dat er zo weinig incidenten gebeuren, terwijl die mensen echt wel wanhopig zijn.”

Dichter bij ons bed, in zowat elke familie, roept de manier waarop met mensen wordt omgegaan in de medische en de zorgsector vragen op.

“Over de manier waarop we met bejaarden omgaan in zorgcentra, of met baby’s in crèches valt ook wel wat te zeggen. Door de vermarkting van de zorg worden ze vaak als producten gezien in plaats van als mensen. Winst is de centrale doelstelling, kostenefficiëntie staat centraal. In het gevangeniswezen is er personeelsgebrek en een tekort aan degelijke infrastructuur. Daardoor verblijven gevangenen er in mensonwaardige omstandigheden. Gevangenen moeten zich ontlasten op de pot in de cel in het bijzijn van anderen, ze krijgen geen bezoek, hebben geen dagactiviteiten.”

Vormen processen van bureaucratisering, automatisering, anonimisering ook geen risico op dehumanisering?

“Inderdaad, ook dat is een aanleiding tot dehumanisering. De band verdwijnt tussen de behandelende en de te behandelen persoon. Als je bv. voor iets bij de gemeente moet zijn, in mijn geval de stad Antwerpen, dan gebeurt dat digitaal, volgens een bepaald format. Je moet door keuzemenu’s waar nooit lijkt te staan wat je eigenlijk wou kiezen. Je klikt toch maar verder en komt uiteindelijk, gedwongen door het systeem, bij een dienst terecht waar je te horen krijgt dat je aan het verkeerde adres bent. Dit alles onder het mom van volgens mij betwistbare efficiëntie. Telefonisch afspreken lukt in de praktijk niet, als je het nummer belt geraak je nooit binnen. Een voorzitter van een rechtbank vertrouwde mij eens toe dat het er ook daar volgens managementprincipes aan toe gaat. Of er nu aan het einde van het proces kauwgom of vonnissen moesten afgeleverd worden maakt in se weinig uit.”

Is er ook geen nood aan een beter besef van wat de rechtstaat inhoudt? Dat wetten op iedereen toepasbaar moeten zijn, dat je niet zomaar per individu een bepaalde rechtsgang kunt eisen?

“Dat bewustzijn is belangrijk, maar wij kiezen in eerste instantie voor een aanpak die een zo breed mogelijk publiek bereikt. Een concreter antwoord raakt meer mensen. Het is de realiteit: 99 % van de gevangenen komt ooit weer vrij. Daarna kom je ze tegen, op de markt, in ’t café, in de sportclub. Men maakt de maatschappij niet veiliger door hen eerst in de gevangenis als beesten te behandelen en vervolgens weer vrij te laten. Je laat tikkende tijdbommen vrij.

In de gevangenissen van Hasselt en Ittre hebben we Deradex-vleugels, waar terreurverdachten worden opgesloten. De criteria op basis waarvan je in die afdeling terecht komt zijn niet wettelijk bepaald. De gevangenisdirecteur beslist en er is geen beroep mogelijk. Die mensen worden verlucht in een kooi kleiner dan die van de leeuwen in het circus van vroeger. We planten zo haat in die mensen. En ze komen ooit weer vrij, bovendien zonder begeleiding want ze zitten hun straf helemaal uit.

Het is een misvatting dat hoe strenger men gevangenen behandelt, hoe veiliger de maatschappij wordt. En dat kunnen we zo heel concreet aantonen. Soms krijg ik kritiek omdat we op een te populistische manier de mensenrechten zouden benaderen, maar die rechten belangen ons allemaal aan. Hoe we migranten en gedetineerden behandelen, dat is niet ver van ons bed. Het maakt het voor ons allen veiliger als dat humaan gebeurt.”

Wat kunnen wij elk apart doen om ontmenselijking tegen te gaan, mensenrechten voor iedereen te helpen waarborgen?

“De bijdrage die elk van ons kan leveren wordt erg onderschat. Vaak heerst het gevoel dat men toch niets kan veranderen. Maar bepaalde maatregelen worden niet getroffen omdat er geen draagvlak voor zou zijn. Welnu, dat draagvlak, dat zijn wij allen. Ieder van ons heeft een belangrijke stem. Politici schatten de publieke opinie in aan de hand van kranten, sociale media, huisbezoeken, het raadplegen van de achterban…. Laat je horen, bepaal mee wat het draagvlak voor maatregelen is. Dat kan ook door organisaties te steunen, door bv. lid te worden van de Liga voor Mensenrechten en zo het draagvlak dat we vertegenwoordigen te vergroten.

In het dagelijks leven moet men er zich ook van bewust zijn dat dehumanisatie een tactiek is, een manier om bepaalde maatregelen te kunnen nemen. Die zijn toch maar gericht op hen, en niet op ons. Dé manier om dat te doorprikken is menselijk contact. Zoek naar de persoon in dat geheel, in plaats van een abstracte categorie van mensen. Je kunt brieven sturen naar gedetineerden, vrijwilligerswerk doen in zorgcentra, een kamer op overschot ter beschikking stellen van het burgerplatform, vrijwilliger zijn in een hulporganisatie voor migranten. Zo heb je contact, leer je het verhaal achter een mens kennen. Het gaat om empathie.

Rutger Bregman wijst op het gevaar van empathie. Bij een misdrijf kan te sterke empathie met het slachtoffer tot excessen in het bestraffen leiden, te sterke empathie met de dader tot het minimaliseren van de feiten en de impact op het slachtoffer. Daarom pleit hij voor compassie. Dat is misschien niet de beste term, maar ik zie ook wel een onderscheid. Ik zou het ‘meeleven met’ noemen, en het tegenover het ‘zich inleven in’ plaatsen.

U hebt stelling ingenomen naar aanleiding van het Vlaams Regeerakkoord. Daarbij valt op dat ook de sociale dimensie van mensenrechten wordt benadrukt.

“Dehumanisering treft niet alleen vreemdelingen of gedetineerden. Het zijn groepen die moeilijker hun stem kunnen laten gelden en waarvoor we dus nadrukkelijker en luider opkomen. Maar ontmenselijking treft ons allemaal. Wat heb je bv. aan tien flexijobs als je in onzekerheid blijft leven? Wat we nodig hebben is een behoorlijke job met een behoorlijk loon.

Sedert 1 juli is de controle op de InkomensGarantie voor Ouderen (IGO) strenger gemaakt. Die IGO is bedoeld voor bejaarden die onvoldoende pensioenrechten hebben opgebouwd en daardoor te weinig inkomen hebben. De postbode moet controleren of je wel woont waar je beweert te wonen door aan te bellen. Als je drie keer niet open doet wanneer de postbode aanbelt, dan kan de uitkering worden stopgezet. Je hebt dan vijf dagen de tijd om een brief te versturen. Ga je een dag naar het buitenland dan moet je dat melden en wie 21 dagen op een ander adres verblijft in België eveneens. Voor deze groep van bejaarden is dit allemaal niet evident. Hoe vaak ben ik zelf niet te laat wanneer de postbode aanbelt voor een aangetekende zending? En hoe verwittig je diensten? Zeker niet iedereen is digitaal voldoende vaardig, en postbussen zijn ook steeds moeilijker te vinden. Al die dingen zorgen voor veel stress en ongemak. En wat is het misbruik dat daarbij bestreden wordt? Daar staan naast de stress en het ongemak ook de kosten van de administratie tegenover om bv. de dagen afwezigheid bij te houden en het verlies aan privacy. De postbode weet voortaan dat je van een IGO geniet. Deze maatregel is disproportioneel en dit moet aangekaart worden. Door dergelijke maatregelen worden stiekem sociale rechten uitgehold en afgenomen. De Liga helpt om hieromtrent voldoende bewustzijn te creëren. Een betere bescherming van de mensenrechten voor iedereen zorgt voor elk van ons voor een betere samenleving.”

Mevrouw Verstrepen, van harte bedankt voor dit gesprek.

Nico Pattyn